संत श्री निवृत्तीनाथ

आळंदी  येथील भगवद्भक्त दांपत्य रुक्मिणी व श्री विठ्ठलपंत कुलकर्णी  यांचे निवृत्तीनाथ हे पहिले अपत्य, अभ्यासकांच्या मते शके ११९५, श्रीमुख नामसंवत्सर, माघ वद्य प्रतिपदा सोमवार रोजी सन १२७३ मध्ये त्यांचा  जन्म झाला असावा. श्री ज्ञानेश्वरमहाराज, सोपानदेव महाराज व मुक्तबाई यांचे ते वडील बंधू होते. या भावंडांच्या अगदी लहान वयातच त्यांच्या माता-पित्याने देहत्याग केला होता. या चारही भावंडांना समाजाकडून मोठी अपमानास्पद वागणूक मिळत होती. हालअपेष्टा आणि हेटाळणी ही नित्याचीच होती. मात्र ही भांवडे सदैव एकमेकांच्या सहवासात व एकोप्याने राहिली. निवृत्तीनाथांनी योग व कृष्णभक्ती यांनी परिपूर्ण अशा तीनशेपेक्षा अधिक अभंगरचना केल्या. निवृत्तीनाथ ज्ञानेश्वरमहाराजांचे मार्गदर्शक होते. गहिनीनाथ महाराज हे निवृत्तीनाथांना गुरू म्हणून लाभले होते. त्यांच्याकडून त्यांना योगसिद्धी प्राप्त झाल्या होत्या व त्यांचा उपयोग जनकल्याणासाठी करावा असेही त्यांच्या गुरूंनी त्यांना सूचित केले होते. ज्ञानदेवमहाराज, सोपानदेव आणि मुक्ताई यांनी घेतलेल्या समाधीनंतर निवृत्तीनाथ महाराजांनी १७ जून १२९७ रोजी (ज्येष्ठ कृ द्वादशी) त्र्यंबकेश्वर येथे संजीवन समाधी घेतली. १८१२ मध्ये या समाधीवर मंदिर बांधण्यात आले. या मंदिरामध्ये निवृत्तीनाथांची मूळ समाधी व विठ्ठल-रखुमाईच्या मूर्ती आहेत. त्र्यंबकेश्वर येथील ब्रह्मगिरी पर्वताच्या अगदी पायथ्याशी असलेले सद् गुरू श्री निवृत्तीनाथांचे हे मंदिर वारकरी संप्रदायातील भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे